Angel Zelaieta: «Kritikoa ez, ikertzaile naizela esango nuke»

Angel Zelaieta Gisasola 1940ko urriaren 1ean Mallabian jaiotako euskal idazlea da. Filosofia eta Filologia Hispanikoa ikasi zituen Derioko apaiztegian. Anaitasuna aldizkariko zuzendaria izan zen eta baita irakaslea ere urte luzez.

Hambre tabernan jaio zinen, baserriz inguratutako herrian. Eraginik izan al du horrek zure bizitzan? Eta idazkeran?

Idazle izatearekin egia esan, ez dut pentsatu ere egin. Nire izaeran, bai, pentsatukeran edo. Idazteko eran, ordea, ez. Uste dut zerikusi gehiago izan zuela Derion Filosofia ikasi izanak. Garai hartan argitaratzen zen, besteak beste, Zeruko Argia. Bertan hasi nintzen artikuluak idazten.

Anaitasuna aldizkariko zuzendaria izan zinen 1969tik 1972ra arte. Zeruko Argiatik egin zenuen salto hara?

Lagun frantsizkano batek proposatu zuen nire izena, Zeruko Argiako artikuluak irakurri baitzituen nonbait, eta bilera batera deitu 68an.

Izen kuriosoa da Hambre jatetxe batena izateko.

“[…]1933. urtea zen. Etxeari teilatua emate-orduan, gailur, gailurrean arte adarra josi eta “montxorra” egitea tokatzen zen. Etxagin edo harginak abadiñarrak omen ziren eta afaria noiz egingo zain zeuden. Ez zutela ezkon-berriok –Josepa eta Damian-, edo euron gurasoek afaririk eskaintzen ez iragarten, eta, luze eginda, bromatan edo, “honetxi etxeoni Hanbre ipini bijotzau izena” ei zioten, obrak aurrera egin ahala […].”

Zergatik abadetza?

Egia esan, neuk ere ez dakit. Mallabiko baserritarra Etxebarriko Bixentek esan zidan umea nintzela, hamar urteko mutikotxo bat edo, abade sartzeko. Orduan, erramu egunean erramuak eramaten ziren Mallabira; txorta handiak, ez egun bezala. Itxura denez, Hambreko erramua hartu eta barre egin omen zuten. Haserretu egin nintzen eta esan nuen “abade ein eta alde eingot etxetik”. Gogoratzen dut behin ganbaran aita kamiñeruak heldu eta esan zidala: “juteik nahi ezpaok, ez juen”. Uste dut aitarekiko desafioz joan nintzela Deriora abade.

Xabier Amuriza ere han zen. Ni baino gazteagoa den arren, urtebete aurreratuago zihoan seminarioan, bizitza guztian fraideekin ikasi baitzuen. Azkenean, biok utzi genituen apaiz ikasketak.

Hiru urte bakarrik pasa zenituen apaiz ikasketetan, maitemindu egin baitzinen. Nola hartu zenuen erabakia?

Gorabeherak dira, zuek ere ezagutzen dituzuenak. Mugimendu instintiboak, bihozkadak dira. Ez duzu erreflexionatzen. Ni izan nintzen ordura arte Bizkaian lehenengoa ezkontzen behintzat, modu formalean; legez, Erromak ere baimena emanda. Alaba eta semea ditut orain. Xabier ere ezkondu zen, eta alaba bat dauka.

Inoiz damutu zara erabaki hori hartu izanaz?

Inoiz horretan pentsatu dut, eta ez, egoki gertatu zen; nahiz eta urte horiek bizi izan genituen. Harremana mantentzen jarraitzen dut, bai ezagutu nituen pertsonekin, bai “mobida” horrekin. Beharbada, beste apaiz ohiek baino gehixeago ere. Derion hainbeste denbora igarotzeak izan du eragina. Batez ere, Filosofiak. Izan nituen irakasle batzuk gogoratzen ditut bereziki: Belda eta Apellaniz. Klasera heldu zen behin Belda eta esan zuen: “el poder corrompe, el poder absoluto corrompe absolutamente”.

Frankismo garaiko apaiz euskalduna izanda, zer harreman izan zenuen gobernuarekin?

Gorabehera gogorrak. Erregimenarentzat kleroa oso garrantzitsua zen. Baina bestetik, kleroa ikasketak egindakoa da, euskararen jabe eta euskaraz. Eta horrekin batera, eskariak egin zituen; jarrera gogorra zeukan erregimenarekin.

Derioko seminarioan hirurogei bat pertsona giltzapetu ginen, eskandalu gogorra. Etorri zen Hambreko Eloy eta esan zidan: “amak esajok hemendik urtetzeko”. Orain uste dut politika zela, “amak esajok ez, aittek esango ban”. Eta han egon ginen dena amaitu zen arte. Zamorako Apaiz Kartzela liburuan ondo agertzen da bertan gertatutako guztia. Sartu ginen irailaren erdialdean eta hamabosgarren egunean apezpikua hil zen, eta handik hamabost egunera irten ginen. Liburu horretan agertzen dira dokumentuak: zelan sartzen garen, zer idazten dugun, zelan hiltzen den obispoa, zer idazten dugun eta zelan irteten garen. Tentsio handiko mementoak.

Idazle euskalduna zara eta izan zinen frankismoan. Nola idazten zenuten? Nola ezagutu zenituen garaiko idazleak?

Deustuan ikasten ibili nintzenean, hor hasi nintzen idazten eta bertan landu nuen. Gero, bizitzan gauzak horrela gertatzen dira, Aresti ezagutu nuen oso goiz Eibarren, Juanito San Martinengana joan nintzen afaltzera, eta bertan zegoen Gabriel Aresti. Ezagutzen nuen, entzutez, baina ez pertsonalki. Biak laikoak ziren, baina kultuak. Oso harreman estua egin genuen, gero oso gazte hil zen, eta bere biografia idatzi nuen.

Bernardo Atxagaren lehenengo liburua irakurri zenuen, eta Gabriel Arestiri eman. Esan daiteke Atxagaren aingeru guardakoa zarela, Angel?

Bai (barreak). Horrela gertatu da. Batzuetan zorteak gauzak hobeto zuzentzen ditu. Verdes Bilboko Alde Zaharreko liburu dendara hurbildu zen Atxaga bere lantxo batekin, eta Arestiri pasa nion. Horrela, bien artean harremana sortu zen.

Portzierto, Bernardo Atxagak hitzaldi bat eman du oraintsu Mondragon Unibertsitatean. Eta Berria egunkarian etorri zen artikulu bat horri buruz, “Hambre-ko oturuntza”. Bertan elkartzen ginen idazle guztiak sarri afaltzeko.

Irudi bat egin dugu gure buruan: frankismo garaian euskal idazleak jantoki bateko azken mahaian, kez inguratuta, euskara arnasten. Bat dator eszena hori zuk bizi izandakoarekin?

Bai, izan daiteke (irriak). Bai, eta gainera, aipatu behar da Saizarbitoriari grazia egin ziola bai lekuak eta bai izenak. Eibarreko neska ederrarekin etortzen zen tabernara. Bera ere ederra zen, prestua, elegantea: hirikoa. Etxeko amona bikotea noiz itzuliko zain egoten zen irrikaz, eta beti hurbiltzen zitzaien.

Saizarbitoriak Bihotz Bi eleberria idatzi zuen. Egiatan Donostian gertatzen da, baina berak Donostiako taberna horri “Hambre” izena jarri zion.

Gaztelaniaz gutxi idatzi dut. Euskaraz kantitate aldetik asko: berriak, albisteak, badakizue. Anaitasuna aldizkariko albisteak nik neuk idazten nituen, eta Deustuko Unibertsitatean ere euskaraz ikasi nuen. Ondoren, beste zenbait ikerketa lan egin nituen (Peru Abarkaren berridazketa, Foruak eta Euskal Literatura). Orduan indarrean zeuden gaiei buruz idazten nuen.

Gehienbat ikerketak idatzi ditut, eta denbora asko pasa dut Arestiren biografia idazten.  Atzo Donostiako kultur etxetik pasa, eta sartu egin nintzen kuriositatez, biografia hartu eta ea norbaitek oharren bat edo utzi ote zuen. Oso lagunak ginen. Hil eta berehala hasi nintzen bere biografia idazten; horrelako momentuetan dena mugitzen da.

Ez dut sekula hausnarketarik edo idatzi, huts egin dudan sentsazioa daukat alde horretatik.

Esan daiteke euskal literaturaren kritikoa izan zarela idazlea baino?

Kritikoa ez, ikertzaile naizela esango nuke.

Zein iritzi daukazu egungo euskal literaturari buruz?

Egia esan, asko asko ez dut jarraitzen, baina batzuk ezagutu bai. Kirmen Uribe aspalditik ezagutzen dut, eta baita bere obrak jarraitu ere. Hala ere, oso desberdina da oraingo mundua eta Arestirena. Oraingoa “kreatiboagoa” da, bide berriak egin nahian. Arestirena “militanteagoa” zen. Egun, jende gehiago dago euskal literaturan, beste mundu bat da, indartsuagoa.

Frankismo garaiko idazleen obrek zigilua daramatela esango zenuke?

Frankismo denboran ere, gauza bat da Gabriel Aresti eta beste gauza bat da bera baino lehenago, bere denboran eta geroago idazten dutenak. Baina uste dut eten bat egon zela; eta Aresti izan zen horren motorra. Aresti aurretik, ba, idazten zen asko txoriak mendian, loreak landan eta… mundu hori. Ez zen dena berdin idazten.

Orduan, gauzak horrela dira, haren denboran Israel zen eredu. Estatua sortu zenean israeldar erbesteratu askok beraien hizkuntza atzean utzi zuten. Eskolak sortu ziren galdutako hizkuntza irakasteko. Horien eredua jarraituz edo, sortu ziren hemen euskaltegiak.

Eztabaida bat daramagu gure artean. Zer kontsideratuko zenuke bertsolaritza? Musika, literatura, bere baitako zerbait… Gustatuko litzaiguke zure iritzia jakitea.

Nik uste genero bat dela. Batekotasun indar handia dauka. Kuban deitzen zaie “repentistak”. De repente, horrela jarduten dute bertsolariek. Beraz, literatura modu bat da. Beno, literatura deitu ahal bada, literaturak etimologikoki letra esan nahi baitu (litera latinetik) eta zentzu horretan ez da literatura, ez delako letraz idazten.

Gogoratzen dut, antzina, Hambreko kamiñeruari entzunda behin edo behin: “oingo bertsolarixek etzakixek alkarri borrokan eitten”. Eta beste behin, Eibarren Astelena frontoian bertsolariak entzuten aritu ginen, eta Ziriako irten zen esanez: “honek bertsolarixek etxuek bertsoik botatzen, kantauk eitte juek”. Hainbeste pentsatu gabe bota, “repentistak”.

Amaitzeko, euskara batu idatziaren beharrik ba al dago?

Bai, badirudi nahiko garbi dagoela euskara batua dela idazteko bidea. Gaztelaniaz ere badago erdara idatzi bat, eta baita mintzatu eta dialektal bat ere, nahiz eta ezetz pentsatu. Adibidez, Andaluzian (at’sa luego).